Franz Kafka – wieczna zagadka światowej literatury

Sławę zawdzięcza swojemu wyjątkowemu talentowi literackiemu. Lecz to, że stał się w ogóle znany, jest wynikiem pewnej zuchwałej zdrady. Franz Kafka. 

Często wymieniany jest jako jeden z największych pisarzy niemieckich, lecz nie z powodu narodowości, a języka, którym władał jak nikt: języka niemieckiego. Kafka był obywatelem austro-węgierskim. Urodził się 3 lipca 1883 roku w Pradze, gdzie spędził większość swojego ledwie 40-letniego życia, aż do śmierci w dniu 3 czerwca 1924 roku. Pochodził z dużej żydowskiej rodziny i zaliczał się do około siedmiu procent niemieckojęzycznych prażan w czasach, gdy dzisiejsze Czechy należały jeszcze do Austro-Węgier. Praga była jego ojczyzną, jednak podobnie jak wiele innych rzeczy, także to miasto nie budziło w Kafce jednoznacznych uczuć: „Praga nie wypuszcza z rąk (…) Ta mateczka ma pazury.“ O swoim języku pisał zaś tak: „Niemiecki jest moim językiem ojczystym, ale to czeski trafia do mojego serca“. 

Kafka i sława

W życiu codziennym Kafka był sprawnym pracownikiem półpaństwowej instytucji ubezpieczeniowej, a nocami spełniał się jako pisarz. Określał to jako „manewrowanie życiem“: przed południem pracował w biurze, popołudniami spał, a w nocy pisał. Dzięki skrupulatnym zapiskom w dzienniku i niezliczonym listom do przyjaciółek i przyjaciół, mogliśmy poznać wiele faktów z życia prywatnego Kafki. 

Także o nocy, w której Kafka odnalazł swoją pisarską drogę: z 22 na 23 września 1912 roku Kafka jak w amoku, w ciągu ośmiu godzin napisał opowiadanie „Wyrok“. Historia człowieka w niewyjaśniony sposób skazanego na śmierć przez własnego ojca po tajemniczej kłótni zawiera wszystkie te cechy, które przyniosły światową sławę jego późniejszym dziełom. Stało się to jednak dopiero na długo po jego śmierci, po 1945 roku w USA i Francji, a w latach 50. w końcu także w obszarze niemieckojęzycznym. Dzisiaj Kafka jest najczęściej czytanym niemieckojęzycznym pisarzem na świecie. 

Kafka i jego dzieła: co właściwie znaczy „kafkowski”?

Dzieła Kafki są zagadkowe, tajemnicze, pełne grozy i koszmarnych wizji. Wiele kwestii jest tu niedopowiedzianych, ledwo uchwytnych, autor nigdy nie określa konkretnego miejsca ani czasu. Jego język jest jednak zupełnym tego przeciwieństwem. Kafka w sposób oszczędny, precyzyjny i bez ogródek pisze o uniwersalnych problemach takich jak tożsamość, lęk egzystencjalny, absurdalność życia czy biurokracja. Świadczą o tym już pierwsze zdania jego najważniejszych dzieł, zaliczające się do najbardziej znanych cytatów w historii literatury. Jednak pod względem treści, w twórczości Kafki wiele kwestii wiele pozostaje otwartych, pisarz często stosuje tryb przypuszczający. 

Lub też używa wieloznacznych pojęć, nie dookreślając ich: Czy „Proces“ to rozprawa sądowa, postępowanie, a może jedno i drugie? Czy „Prawo“ to dokument, osoba, czy może wyższa instancja? Światy kreowane przez Kafkę są tak wyjątkowe, tak zagadkowe i absurdalne, że powstał nawet przymiotnik opisujący ten stan: kafkowski. Jego dzieła interpretowano tysiące razy, a mimo to wciąż nie są one do końca zrozumiałe. „Każde jego zdanie mówi: zinterpretuj mnie, a tego nikt nie zniesie“, twierdził Theodor W. Adorno. A sam pisarz? Pisał tak: „(ja) składam się z literatury, nie jestem niczym innym i nie mogę być niczym innym“. Nie potrafił jednak wyjaśnić, o czym właściwie pisze. 

Kafka i miłość: czy pisarz może się ożenić?

Franz Kafka z pewnością nie stronił od ludzi, był osobą towarzyską i miał wielu przyjaciół, spośród których najważniejszym był Max Brod. Ponadto kochał pewne siebie kobiety, zwłaszcza Felice Bauer, z którą był aż dwukrotnie zaręczony. Znane są także inne związki Kafki z kobietami różnych charakterów, lecz choć jego przyjaciółki nie były do siebie podobne, to jego relacje rozwijały się zazwyczaj w podobny sposób. Im większa bliskość, im bardziej Kafka rozważał małżeństwo, tym więcej rodziło się w nim wątpliwości. Nie dotyczyły one własnych uczuć ani pragnień, lecz tego, czy życie pisarza można połączyć z rolą męża. Teoretyzował na temat uczuć i pragnień, poszukując wśród swoich literackich wzorców i w gronie przyjaciół związków, które mogłyby być dla niego wzorem do naśladowania. Rezultat: Kafka nigdy się nie ożenił, a wszystkie jego związki się rozpadły.

Kafka i zuchwała zdrada Maxa Broda 

Niepewność towarzyszyła Kafce przez całe życie. Zniszczyła jego wielką miłość, jego związki, a o mały włos nie skazała na zatracenie także jego twórczości. Pomimo silnego przekonania o tym, że jest pisarzem, wyłącznie pisarzem i niczym innym, zmagał się ze swoją twórczością. „Gdyby miała całkowicie przepaść, będzie to zgodne z moim życzeniem“, pisał. W 1917 roku zdiagnozowano u Kafki gruźlicę, chorobę wówczas nieuleczalną, na skutek której zmarł w sanatorium 3 czerwca 1924 roku. Wcześniej polecił swojemu najlepszemu przyjacielowi Maxowi Brodowi, jako zarządcy swojego spadku, by zniszczył on jego w większości nieopublikowane dzieła, w tym tak znane dziś fragmenty powieści. Do dziś nie wiadomo, jak dużą część swojej twórczości Kafka zniszczył własnoręcznie. Brod nie spełnił ostatniej woli przyjaciela – i opublikował je. 

Kafka i teraźniejszość – czy nadal warto go czytać?

Twórczość Franza Kafki intryguje czytelników do dziś. Jest przy tym ponadczasowa, bo tak jak każda wielka literatura nie straciła na swojej aktualności. Wręcz przeciwnie – także dlatego, że pisarz nie określał w swoich tekstach miejsca ani czasu akcji, można interpretować je bez znajomości tła historycznego. Chcąc lepiej poznać Kafkę, najlepiej czytać nie o nim, lecz to, co sam napisał. Polecamy zwłaszcza te 7 tytułów:

• Proces
• Zamek 
• Ameryka
• List do ojca
• Wyrok
• Głodomór 
• Kolonia karna