„Godność ludzka wymaga wolności religijnej”

Wolność religijna to jedno z praw człowieka zakorzenionych w prawie międzynarodowym, a w niemieckiej  konstytucji jest jednym z podstawowych praw obywatelskich. Profesor Heiner Bielefeldt prowadzi Katedrę Praw Człowieka i Polityki Praw Człowieka na Uniwersytecie Fryderyka Aleksandra w Erlangen i Norymberdze oraz specjalizuje się w temacie wolności religijnej. Jest filozofem, teologiem i historykiem, a w latach 2010-2016 pełnił funkcję specjalnego sprawozdawcy ONZ ds. wolności religijnej i przekonań. 

Profesorze Bielefeldt, co to znaczy, że wolność religijna stanowi jedno z podstawowych praw obywatelskich zapisanych w niemieckiej konstytucji?

Uznanie ludzkiej godności ujawnia się w konstytucji w licznych podstawowych prawach obywatelskich. Jednym z nich jest wolność religijna, która uznaje, że ludzie mają przekonania, które kształtują ich tożsamość, a także prawo do życia w zgodzie z nimi. Godność ludzka wymaga wolności religijnej. Jednak jej rzeczywiste znaczenie w danym kraju ujawnia się dopiero w orzecznictwie. Wyrazem bardzo otwartego i szeroko pojętego rozumienia wolności religijnej w Niemczech są przede wszystkim wyroki Federalnego Trybunału Konstytucyjnego.

Czy społeczna akceptacja wolności religijnej jest istotna?

Poziom zrozumienia znaczenia i wagi tego prawa człowieka staje się coraz mniejszy. Często jestem pytany, czy w dzisiejszych czasach kwestia wolności religijnej nie jest anachroniczna, a nawet zbędna, lub czy stoi w opozycji do innych  praw człowieka, takich jak równość płci?. Niektórzy uważają, że wolność religijna jest prawem podrzędnym, ponieważ jest już zasadniczo gwarantowana przez takie prawa, jak wolność słowa oraz wolność zgromadzeń.

Jednak taka interpretacja prawa wolności religijnej implikuje całkowicie błędne rozumienie tego prawa. Prawo wolności religijnej gwarantuje, że ludzie mogą kształtować swoje życie wedle własnych przekonań. Czyli nie chodzi tu o kwestię posiadania opinii na temat noszenia chusty, lecz o prawo do jej noszenia. Moim zdaniem wolność religijna, obejmująca również prawo do własnego światopoglądu, to niezwykle istotna wartość dodana dla społeczeństw pluralistycznych. 

Na czym polega ta wartość dodana? 

Prawo wolności religijnej umożliwia ludziom produktywne współistnienie w społeczeństwie cechującym się pluralizmem ideologicznym. W gąszczu różnorodności religii i światopoglądów jest ono gwarantem tego, że ludzie uznają i szanują wzajemną godność i wolność. Dla mnie stanowi ono zatem najbardziej wiarygodny konstrukt zapewniający porządek w społeczeństwach pluralistycznych. 

Czy więc wolność religijna może zostać uznana za wskaźnik poziomu przestrzegania praw człowieka w danym kraju?  

Zdecydowanie tak! Związek pomiędzy wolnością religijną a innymi prawami człowieka nie jest tylko postulatem, lecz wymiernym indykatorem. Wolność religijna jest zawsze powiązana z praworządnością w danym kraju, czyli przykładowo z dostępem do niezależnych sądów. Równie oczywisty jest związek z wolnością słowa. 

Wszystkie prawa człowieka wzajemnie się uzupełniają. Jako specjalny sprawozdawca Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. wolności religijnej i przekonań zawsze bacznie obserwowałem sytuację praw człowieka w danym kraju. W kontekście wolności religijnej zawsze uwzględniałem również prawa mniejszości, wolność prasy i prawa dzieci. 

Czy wolność religijna może przyczynić się do ogólnego wzmacniania praw człowieka?

Należy pamiętać, że nie wszystkie społeczności religijne popierają wolność religijną. Z drugiej strony jednak, jeśli chodzi o ich prawa, reagują zgoła inaczej. Dlatego właśnie takie społeczności mogą stanowić wytrych do ogólnego postrzegania kwestii związanych z prawami człowieka. Działanie na rzecz praw człowieka, zawsze obejmuje nawiązywanie kontaktów i zawieranie kreatywnych sojuszy. 

Jaką rolę może odegrać wolność religii lub światopoglądowa w kontekście polityki rozwoju?

Z jednej strony warto wykorzystywać możliwości współpracy ze społecznościami religijnymi. W ten sposób często można dotrzeć do zupełnie innych grup społecznych niż na poziomie państwowym. Właśnie w tym dostrzegam ogromny potencjał. Z drugiej strony należy oczywiście zawsze mieć świadomość, kim jest rozmówca. Zawsze trzeba krytycznie sprawdzać, czy przykładowo dana współpraca nie wzmocni istniejących struktur władzy. Jednak z założenia wolność religijna zawsze pomaga skupiać się na ludziach i poważnie traktować ich oraz ich przekonania.