Dietrich Bonhoeffer: Wiara w siłę oporu

Teolog i działacz ruchu oporu Dietrich Bonhoeffer zaliczany jest dziś do najważniejszych postaci XX wieku, przede wszystkim jako symbol zaangażowanego politycznie chrześcijaństwa. Urodzony 4 lutego 1906 roku we Wrocławiu, dorastał wraz z siedmiorgiem rodzeństwa w mieszczańskiej rodzinie. Jego ojciec, Karl Bonhoeffer, profesor psychiatrii, został w 1912 roku powołany do berlińskiego szpitala Charité, w związku z czym rodzina przeprowadziła się i zamieszkała w willi w ekskluzywnej dzielnicy Grunewald. Bonhoefferowie nie mieli zbyt bliskich związków z Kościołem, dlatego decyzja najmłodszego syna Dietricha, by po maturze studiować teologię ewangelicką, była sporym zaskoczeniem dla rodziny. Zgodnie z oczekiwaniami rodziny, sam również dążył do kariery akademickiej. W wieku 21 lat uzyskał tytuł doktora, a w wieku lat 24 został najmłodszym docentem na wydziale teologicznym. Później żałował swojej nadmiernej ambicji, twierdząc, że został w ten sposób dobrym teologiem, nie chrześcijaninem. Wpływ na jego późniejszą przemianę miał także roczny pobyt w „Union Theological Seminary“ w Nowym Jorku. Tam przekonał się, że będąc chrześcijaninem można przyczyniać się do rozwiązania problemów społecznych takich jak ubóstwo i niesprawiedliwość.

Po dojściu do władzy narodowych socjalistów, Bonhoeffer bardzo szybko ostrzegał przed zagrożeniami związanymi z nowym reżimem i kultem przywódcy. Nie zgadzał się z popularnym poglądem, że Kościół nie powinien mieszać się do polityki. Antysemickie prawa nazistów, takie jak „paragrafy aryjskie” były dla niego zaprzeczeniem obrazu człowieka opisywanego w Biblii. Nie uznawał również stworzonego przez nazistowski reżim Kościoła Rzeszy, na czele z jego biskupem Ludwigiem Müllerem. Był przekonany, że nie można być jednocześnie narodowym socjalistą i chrześcijaninem. Kiedy przemawiając do berlińskich pastorów zażądał, by Kościół w razie potrzeby „włożył kij w szprychy“, a więc stawiał polityczny opór, wielu z obecnych wyszło z sali.

Udział w tworzeniu „Kościoła Wyznającego“

Bonhoeffer miał znaczący udział w budowie kościoła opozycyjnego, tak zwanego „Kościoła Wyznającego“, krytykował jednak fakt, że kościół ten nie zajmował dostatecznie zdecydowanego stanowiska w kwestii „paragrafów aryjskich” oraz dążenia Hitlera do władzy totalitarnej. Wiarę, że Kościół może zachować niezależność w systemie totalitarnym, uważał za niebezpieczną iluzję. Gdy zażądał, aby pastorzy przeciwni reżimowi rozpoczęli strajk, także w Kościele Wyznającym trafił na margines. Chcąc się zdystansować, objął opieką duszpasterską dwie wspólnoty w Londynie. W tym czasie otrzymał prośbę z Kościoła Wyznającego, by powrócił do Niemiec i poprowadził seminarium duchowne. W takich seminariach przyszli pastorzy mieli przygotowywać się do swojej posługi. Miały one stanowić „ośrodki mocy“ kościoła opozycyjnego. Bonhoeffer podjął się tego zadania. Jego wykłady stanowiły połączenie kształcenia duchowego, wiedzy teologicznej i edukacji politycznej.

Szybki powrót z Nowego Jorku

Kolejne ustawy i rozporządzenia coraz mocniej ograniczały działalność seminariów, przez co w końcu mogły one funkcjonować wyłącznie nielegalnie. Sam Bonhoeffer coraz bardziej zwracał na siebie uwagę Gestapo. Otrzymał zakaz nauczania i przemawiania. Obawiając się jego rychłego aresztowania, przyjaciele naciskali, by wycofał się i wyjechał do USA. Bonhoeffer zrobił to, choć wbrew własnej woli. Jednak już po kilku tygodniach, w lipcu 1939 roku, wrócił z Nowego Jorku do nazistowskich Niemiec. Twierdził, że nie ma prawa uczestniczyć w odbudowie kraju, nie doświadczając losu ludzi żyjących w Niemczech.

Od swojego szwagra, Hansa von Dohnanyi, dowiedział się o planach zamachu na Hitlera i dołączył do ruchu oporu związanego z generałem majorem Hansem Osterem. Miał wykorzystywać swoje kontakty zagraniczne i badać postawy polityków, zwłaszcza brytyjskich, na wypadek, gdyby udało się pokonać Hitlera i dokonać przewrotu. W tym okresie Bonhoeffer poznał 18-letnią Marię von Wedemeyer. Para zaręczyła się potajemnie. Jednak 5 kwietnia 1943 roku Bonhoeffer został aresztowany i osadzony w więzieniu Berlin-Tegel. Materiały dowodowe przeciwko niemu były słabe, dlatego istniała nadzieja, że zostanie wypuszczony na wolność. Po nieudanym zamachu na Hitlera, zorganizowanym przez grupę Clausa von Stauffenberga, odkryto jego udział w planowaniu zamachu. 

Śmierć w obozie koncentracyjnym Flossenbürg

Po zmasowanych atakach lotniczych na Berlin, Bonhoeffer został przeniesiony najpierw do piwnicy więzienia Gestapo przy Prinz-Albrecht-Straße, a następnie skierowany do obozu koncentracyjnego (KZ) Buchenwald. Po krótkim pobycie w obozie, wraz z innymi więźniami był przewożony w różne miejsca na południu Niemiec, otrzymując w końcu tymczasowe zakwaterowanie w budynku szkoły w Schönbergu w Lesie Bawarskim. Następnego dnia rano został stamtąd przewieziony do obozu koncentracyjnego Flossenbürg. W nocy został przesłuchany, skazany przez „trybunał doraźny“, a następnie stracony we wczesnych godzinach porannych 9 kwietnia 1945 roku.

Do rodziny i narzeczonej Marii informacja o śmierci Dietricha Bonhoeffera dotarła dopiero pod koniec lipca. Okazało się, że jego brat Klaus oraz szwagrowie Hans von Dohnanyi i Rüdiger Schleicher także zostali zastrzeleni lub powieszeni. W ostatnim czasie prawicowe środowiska religijne i polityczne próbowały zawłaszczyć postać Bonhoeffera dla własnych celów. Jednak spojrzenie na życie i pisma teologa jednoznacznie pokazuje, że takie interpretacje całkowicie wypaczają to, jak żył i o co walczył.